افسردگی مقاوم به دارو، یکی از پیچیده‌ترین و چالش‌برانگیزترین اشکال افسردگی است که می‌تواند زندگی فرد را در ابعاد مختلف مختل کند.
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان به افسردگی مبتلا هستید و علیرغم مصرف دارو و پیروی از درمان‌ها همچنان نشانه‌های این اختلال پابرجاست، ممکن است با نوعی از افسردگی به نام افسردگی مقاوم به درمان (Treatment-Resistant Depression) مواجه باشید.
در این مقاله، هرآنچه لازم است درباره این اختلال از جمله علائم، دلایل و راه های درمان آن بدانید را با شما به اشتراک گذاشتهایم. تا انتها با ما همراه باشید.
افسردگی مقاوم به دارو چیست و چقدر شایع است؟
افسردگی مقاوم به دارو (TRD) نوعی از اختلال افسردگی عمده (MDD) است که به حداقل دو داروی ضدافسردگی مختلف از دسته‌های رایج و با دُز مناسب طی مدت حداقل شش تا هشت هفته پاسخ مؤثر نمی‌دهد.
این یعنی علائم افسردگی شما یا به هیچ وجه کاهش پیدا نکرده‌اند یا تنها به صورت محدود و موقت بهبود یافته‌اند.
مطالعات نشان می‌دهند که حدود ۳۰٪ از افرادی که مبتلا به افسردگی عمده هستند، دچار افسردگی مقاوم به درمان می‌شوند. این یعنی از هر سه نفر مبتلا به افسردگی، یک نفر ممکن است به درمان‌های اولیه پاسخ ندهد و نیازمند درمان‌های تخصصی‌تر و ترکیبی باشد.
نشانه‌های افسردگی مقاوم به دارو
علائم افسردگی مقاوم به دارو شباهت زیادی به علائم افسردگی عمده دارد، اما معمولاً شدیدتر، پایدارتر و پیچیده‌تر هستند. برخی از نشانه‌های رایج شامل موارد زیر است:
خلق پایین مداوم و ناامیدی مزمن
در افراد مبتلا به افسردگی مقاوم، حالت غم، بی‌انگیزگی یا بی‌ارزشی نه‌تنها به طور موقتی بلکه به صورت پایدار و مداوم در روزهای متوالی ادامه دارد. این احساس می‌تواند به‌گونه‌ای باشد که فرد هیچ نقطه روشنی در آینده نبیند و تصور کند وضعیت هرگز بهتر نخواهد شد.
کاهش یا فقدان لذت (آنهدونیا)
فرد دیگر از فعالیت‌هایی که قبلاً برایش لذت‌بخش یا سرگرم‌کننده بودند مانند موسیقی، غذا، معاشرت، یا حتی فعالیت‌های هنری یا ورزشی هیچ حس لذتی دریافت نمی‌کند. این بی‌تفاوتی نسبت به لذت، یکی از نشانه‌های کلیدی و نگران‌کننده در افسردگی مقاوم به درمان است.
اختلالات خواب (بی‌خوابی یا پرخوابی)
فرد ممکن است دچار بی‌خوابی شدید شود و ساعت‌ها در رختخواب بی‌قرار بماند یا برعکس، بیش‌ازحد بخوابد ولی همچنان احساس خستگی و کسالت داشته باشد. هر دو حالت نشانه‌ای از اختلال در تنظیم ریتم شبانه‌روزی مغز هستند که در افسردگی شدید رایج است.
تغییرات قابل توجه در اشتها و وزن
برخی افراد اشتهای خود را به‌طور کامل از دست می‌دهند و وزن کم می‌کنند، در حالی که برخی دیگر به پرخوری پناه می‌برند و به شکل قابل توجهی چاق می‌شوند. این تغییرات معمولاً ناگهانی و بدون توجیه بیرونی رخ می‌دهد و به وضعیت روحی فرد مرتبط است.
احساس خستگی شدید و کاهش انرژی
این خستگی با خواب و استراحت رفع نمی‌شود و ممکن است فرد برای انجام کارهای ساده مثل حمام رفتن، غذا پختن یا حتی جواب دادن به پیام‌ها هم انگیزه و انرژی نداشته باشد. این احساس بی‌انرژی بودن ممکن است کل روز فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد.
کاهش تمرکز، حافظه و قدرت تصمیم‌گیری
افراد مبتلا معمولاً دچار کاهش چشمگیر در عملکرد ذهنی می‌شوند. ممکن است نتوانند بر خواندن یک متن تمرکز کنند، حرفهای دیگران را فراموش کنند یا در تصمیم‌گیری‌های روزمره دچار تردید و ناتوانی شوند. این علائم می‌تواند عملکرد تحصیلی، شغلی و روابط را مختل کند.
افکار مکرر مرگ یا خودکشی
در موارد شدید، فرد ممکن است مدام به مرگ فکر کند، آرزوی مرگ داشته باشد یا حتی برای پایان دادن به زندگی خود برنامه‌ریزی کند. این علامت از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین نشانه‌هاست و نیاز به مداخله فوری حرفهای دارد.
اضطراب یا حملات پنیک همراه با افسردگی
برخی افراد مبتلا به افسردگی مقاوم، به‌صورت همزمان علائم اضطراب شدید یا حملات پانیک را نیز تجربه می‌کنند؛ مانند تپش قلب، تعریق، احساس خفگی، ترس ناگهانی از مرگ یا از دست دادن کنترل. این ترکیب می‌تواند شدت افسردگی را بیشتر کند.
تجربه چندین دوره افسردگی در طول زندگی
افرادی که در گذشته چندین بار دچار افسردگی شده‌اند و هر بار علائم‌شان بعد از درمان برگشته، بیش از دیگران در معرض ابتلا به افسردگی مقاوم هستند. این الگو نشان می‌دهد که اختلال به‌صورت مزمن و عودکننده بروز می‌یابد.
عدم پاسخ به داروهای ضدافسردگی حتی پس از مدت زمان کافی
اگر با مصرف دست‌کم دو نوع داروی مختلف ضدافسردگی طی مدت استاندارد (۶ تا ۸ هفته) هیچ بهبودی در علائم حاصل نشده، این می‌تواند نشانه‌ای از مقاوم بودن بدن یا مغز فرد به درمان دارویی باشد. در این شرایط، تشخیص افسردگی مقاوم مطرح می‌شود و نیاز به بررسی‌های تخصصی‌تر دارد.
چرا برخی افراد دچار افسردگی مقاوم به درمان می‌شوند؟
علت دقیق افسردگی مقاوم به دارو هنوز به طور کامل شناخته نشده است. با این حال، عوامل متعددی در بروز آن نقش دارند:
- عدم تعادل شیمیایی در مغز، مشکلات در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) یا تفاوت‌های ژنتیکی در نحوه متابولیسم داروها.
- استرس‌های طولانی‌مدت می‌توانند عملکرد مغز و هورمون‌های مرتبط با خلق‌وخو را مختل کنند.
- مبتلا به بیماری‌هایی مانند مشکلات تیروئیدی، بیماری‌های قلبی، دردهای مزمن یا اختلالات خودایمنی.
- سوء مصرف مواد یا الکل ممکن است اثر داروهای ضدافسردگی را خنثی یا تضعیف کند.
- گاهی اختلالاتی مانند اختلال دوقطبی، اختلال شخصیت یا افسردگی مزمن (دیستایمیا) با افسردگی مقاوم اشتباه گرفته می‌شوند.
- مصرف نادرست دارو یا توقف زودهنگام درمان نیز در ناتوانی داروها برای اثرگذاری نقش دارد.
بیشتر بخوانید: اختلال افسردگی پایدار (PDD) یا دیس تایمیا
افسردگی مقاوم به دارو چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص افسردگی مقاوم به دارو مستلزم بررسی دقیق سوابق پزشکی، روان‌شناختی و دارویی فرد است. روان‌پزشک ممکن است موارد زیر را بررسی کند:
- داروهای مصرفی و سابقه دارویی کامل
- میزان پایبندی شما به مصرف داروها طبق نسخه
- سابقه درمان‌های روان‌درمانی و اثربخشی آن‌ها
- مشکلات جسمی یا روانی همزمان مانند اضطراب یا دردهای مزمن
- استفاده از تست‌های ژنتیکی برای بررسی متابولیسم داروها (در موارد خاص)
گزینه‌های درمانی برای افسردگی مقاوم به دارو
اگرچه افسردگی مقاوم به دارو نامی مأیوس‌کننده دارد، اما گزینه‌های درمانی متعددی برای آن وجود دارد. در ادامه، مهم‌ترین رویکردهای درمانی را مرور می‌کنیم:
- افزایش دُز داروی ضدافسردگی فعلی
- تغییر نوع داروی ضدافسردگی مثلاً از SSRI به SNRI یا TCA
- ترکیب دو نوع داروی ضدافسردگی مختلف
- استفاده از داروهای کمکی مانند آریپیپرازول، بریکسپیپرازول، کوئتیاپین، اولانزاپین با فلوکستین، لیتیوم یا پرامیپکسول
- روان‌درمانی شناختی رفتاری (CBT)
- درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)
- روان‌درمانی بین‌فردی (IPT)
- رفتاردرمانی دیالکتیکی (DBT)
- گروه‌درمانی و خانواده‌درمانی
- تمرین تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness)
- الکتروشوک درمانی (ECT) در موارد شدید
چگونه می‌توان از افسردگی مقاوم پیشگیری کرد؟
از آنجا که دلیل دقیق TRD مشخص نیست، راه پیشگیری قطعی وجود ندارد. اما با رعایت برخی نکات زیر می‌توانید ریسک ابتلا را کاهش دهید:
- کاهش استرس مزمن از طریق یوگا، مدیتیشن، یا نوشتن روزانه
- خواب کافی و باکیفیت
- ورزش منظم
- تغذیه سالم و متعادل
- ارتباط با افراد حامی و مشاور
- خودداری از مصرف الکل و مواد مخدر
بهترین راه درمان افسردگی مقاوم به دارو
روش آر تی ام اس (rTMS) یا «تحریک مغناطیسی مکرر مغز» یکی از نوین‌ترین و مؤثرترین درمان‌های غیردارویی برای افسردگی مقاوم به دارو محسوب می‌شود.
این روش کاملاً غیرتهاجمی، بدون درد و دارای کمترین عوارض جانبی است و از سال‌ها پیش مورد تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای درمان افسردگی‌های مقاوم قرار گرفته است.
در rTMS، پزشک با استفاده از پالس‌های مغناطیسی هدفمند، نواحی خاصی از مغز را تحریک می‌کند که در تنظیم خلق‌وخو نقش دارند. این تحریک، باعث بهبود فعالیت عصبی در نواحی کم‌فعال مغز می‌شود که معمولاً در افراد مبتلا به افسردگی دیده می‌شود.
آر تی ام اس به‌ویژه برای بیمارانی کاربرد دارد که با وجود مصرف داروهای ضدافسردگی و شرکت در جلسات روان‌درمانی، بهبودی چشمگیری در وضعیت روحی‌شان تجربه نکرده‌اند.
مطالعات نشان داده‌اند که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد این بیماران پس از دوره درمانی rTMS، کاهش قابل توجهی در علائم افسردگی داشته‌اند. از آنجا که این روش نیاز به بستری ندارد و در جلسات کوتاه‌مدت قابل انجام است، یکی از بهترین گزینه‌های درمانی برای بیماران مبتلا به افسردگی مقاوم به درمان به شمار می‌آید.
اگر احساس می‌کنید همه راه‌ها را رفته‌اید و هنوز حال‌تان خوب نیست، شاید وقت آن است که درمان افسردگی با آر تی ام اس را امتحان کنید. این روش ممکن است همان فرصتی باشد که مدت‌ها منتظرش بودید.
منبع: my.clevelandclinic.org
